PROGRAM TOWARZYSZĄCY

Małgorzata i Marcin Gołębiewscy
Rzeźby Zdzisława Beksińskiego

Wystawa prac rzeźbiarskich Zdzisława Beksińskiego w ogrodach Zamku Królewskiego na Wawelu jest wydarzeniem z wielu powodów pionierskim. Decydują o tym nieoczywista obecność współczesnego artysty w polu zainteresowania merytorycznego i programowego tej instytucji, fakt, że jest to pierwszy pokaz prac Beksińskiego skoncentrowany na dziełach wyłącznie trójwymiarowych, a także wydanie katalogu poświęconego rzeźbom artysty, który znany jest głównie z twórczości malarskiej, rysunkowej, fotograficznej. Z czym właściwie mamy do czynienia i na czym polega fenomen prezentowanych w ogrodach prac?

Uwaga publiczności odwiedzającej galerię Zdzisława Beksińskiego w Muzeum Historycznym w Sanoku skupia się na zaaranżowanej z wyczuciem ekspozycji obrazów. Jednak to pochodzące z lat sześćdziesiątych XX wieku rzeźby z gipsu, ustawione na prostych, drewnianych, zaprojektowanych przez artystę podstawach, zrobiły na nas największe wrażenie; ekspozycja, na którą składa się zaledwie kilkanaście egzemplarzy: dziewięć głów, trzy reliefy oraz monumentalna rzeźba zatytułowana Hamlet. To był dla nas początek myślenia o upowszechnianiu twórczości rzeźbiarskiej Beksińskiego, o wystawie odlewów rzeźb w brązie.

„Po 1960 r. powstały nowe zestawy prac. Beksiński tworzył przede wszystkim rzeźby pełne – duże figury z blachy oraz cykl kilkunastu «głów» (struktur głowopodobnych) z gipsu patynowanego”[1].

Na wystawie Beksiński. Rzeźby zobaczymy w ogrodach wawelskich cykl Głowy – odlewy w brązie, wariacje na temat ludzkiej czaszki. To zbiór bardzo zróżnicowany, od form ażurowych, lekkich, poprzecinanych, wydrążonych, po pełniejsze bryły z licznymi zagłębieniami i otworami przypominającymi zwielokrotnione oczodoły. Beksiński zdecydowanie nie utożsamiał rzeźby z zamkniętą formą i jednolitą bryłą, eksperymentował z jej materialnością.

Na ekspozycji zobaczymy oprócz Głów i płasko opracowywanych reliefów także odlewy dwóch rzeźb monumentalnych: Hamlet i Makbet. Hamlet znany jest także z czarno-białej rodzinnej fotografii, na której Tomek pozuje, siedząc na rzeźbie, obok stojących po obu stronach rodziców. „W jednej z jego rzeźb z metalu można się dopatrzyć postaci siedzącej. (Nadaje jej tytuł Hamlet, jak w fotelu sadza na niej syna i fotografuje go)”[2]. Formą nawiązuje do siedzącej Matki z dzieckiem Moore’a z 1931 roku czy jego kompozycji Rodzina z 1950 roku. Hamlet to postać, a raczej dalece przetworzony wizerunek ludzkiej postaci, wyciągnięty, mocno wygięty, niestabilny i wymagający postumentu, tworzący formę tronu lub fotela. Szeroki tors stanowi naturalne oparcie, szpiczaste, zadarte do góry kolana formują kształt siedziska. Skala, smukłość postaci, zniekształcenie figury oraz czerń patyny potęgują wrażenie odrealnienia. Powierzchnia rzeźby nie jest już tak gładka jak w przypadku głów, pojawiają się żłobienia i efekt faktury. Hamlet jest przykładem dzieła abstrakcyjnego, które jest jednocześnie dziełem figuratywnym, choć dalekim od realizmu.

Druga rzeźba figuralna prezentowana na wystawie, która już w latach sześćdziesiątych powstała w metalu, to Makbet. Realizacja ukazująca wysoki poziom przeżywania emocji przez artystę, sugestywna, intensywnie oddziałująca na odbiorcę. Tragiczna postać, zobrazowana jako postać klęcząca, z rękami wyciągniętymi ku górze, czym Beksiński uzyskuje silny, dramatyczny efekt. Występuje tu, podobnie jak w przypadku Hamleta, pewien kontrast pomiędzy gładkimi i bardziej chropowatymi partiami. Rzeźba znajduje się w kolekcji BWA w Rzeszowie, zakupiona została do kolekcji za kwotę 6800 złotych[3].

KONIEC I POCZĄTEK (?)

Rzeźby Zdzisława Beksińskiego były publicznie prezentowane także w okresie, kiedy powstawały. W roku 1964 w Starej Pomarańczarni w warszawskich Łazienkach, w Galerii Artysty i Widza, miała miejsce indywidualna wystawa Zdzisława Beksińskiego, która stanowiła niewątpliwy sukces artysty i zaowocowała wieloma recenzjami.

Tym bardziej pozostałe do naszych czasów artefakty, niewielkie, kameralne gipsowe rzeźby z motywem ludzkiej głowy i kontrastujące z nimi, wyraziste figury, często niepokojąco poprzerywane, prześwitujące, spawane z żelaznych płyt, zyskują na znaczeniu, stanowiąc niezaprzeczalną wartość z punktu widzenia historii sztuki.

Zastanawiające jest porzucenie rzeźby, podobnie jak abstrakcji czy fotografii. Czy gdyby Beksiński w latach sześćdziesiątych miał sprzyjające warunki, odpowiednią przestrzeń do pracy, pracownię rzeźbiarską i środki finansowe konieczne do tworzenia odlewów w szlachetnych materiałach, zdecydowałby się na kontynuację pracy w tym medium?

Czy może artysta po prostu zdał sobie sprawę, że w kwestiach rzeźbiarskich nic już więcej nie osiągnie i to wciąż nie jest ten konkretny środek wyrazu, o który mu chodzi i którego potrzebuje?

To otwarte pytania, które stawiamy przy okazji tej wystawy.

Kraków, grudzień 2022

[1] Zdzisław Beksiński, Listy do Jerzego Lewczyńskiego, oprac. i wstęp: Olga Ptak, Muzeum w Gliwicach, Gliwice 2015, s. 223, przyp. 3.
[2] Magdalena Grzebałkowska, Beksińscy. Portret podwójny, Znak, Kraków 2014, s. 76.
[3] Tamże.